Ruud Stiemer is predikant van ’s Gravenhage-Oost (PKN) en promoveerde op 29 mei 2012 op onderstaande studie*, informatie die ontbreekt op de achterflap. De drie centrale hoofdstukken zijn allen chronologisch opgezet. De hoofdvraag van de studie is hoe het evangelie zich verhoudt tot religies en levensbeschouwingen, want Verkuyl was het oneens met de gedachte dat alle godsdiensten in wezen gelijk zijn. Met andere woorden: Wat is de theologia religionum van Verkuyl en hebben we aan die visie ook nog iets voor vandaag? – een vraag die Stiemer positief beantwoord heeft in zijn studie. Knap dat Stiemer naast het werk als predikant in de gemeente deze dissertatie kon voltooien; dat is een felicitatie waard.
De dissertatie maakt voldoende duidelijk dat Verkuyl een groot man was, vaak diep bewogen, een man die kon strijden op vele fronten, veel publiceerde en overal zijn – niet zelden profetische- stem liet horen. Stiemer heeft zijn bronnen goed bestudeerd en Verkuyls publicaties goed samengevat. De opzet is saai, omdat drie keer dezelfde historische route doorlopen wordt, waarbij achtereenvolgens het leven, de theologie en de theologia religionum centraal staan. Naast lof geven maak ik wat opmerkingen. Je kunt erover twisten of het woord paradigmawisseling de veranderde visie bij Verkuyl na het lezen van publicaties van Cantwell Smith [zie bijv. p. 207] goed typeert. Een paradigmawisseling is nogal wat! Je kunt hier m.i. ook gewoon spreken van een aandachtspunt of een eye-opener. Zo is er veel meer commentaar te geven op details, maar ik wil belangrijker zaken aan de orde stellen.
Wat ik mis in het boek zijn de discussies van Verkuyl met zijn kerkelijke collega’s, vakgenoten ten aanzien van de islam. Barth, Kraemer, Cantwell Smith worden genoemd, maar Mintjes, Speelman, en Slomp missen in het register, auteurs die tientallen publicaties over de islam op hun naam hebben staan. Van Verkuyls opvolger Wessels en de meester van de dialoog D.C. Mulder worden elk zegge en schrijven twee boeken in de literatuurlijst genoemd. Ik zeg niet dat de discussie helemaal ontbreekt; zo wordt de forse kritiek van Reesink op Verkuyls boek ‘Met moslims in gesprek over het evangelie’ genoemd op p. 185, en ook Mulders kritiek op p. 186. Maar er is zoveel meer!
Nog een centrale vraag: Is Stiemer kritisch genoeg in zijn benadering van Verkuyl? Dat had heel wat kritischer gekund. Stiemer sluit zich in feite steeds bij Verkuyl aan. Op p. 208 concludeert hij bijvoorbeeld dat Verkuyls jarenlange inzet voor dialoog de kerken van vandaag een spiegel kan voorhouden. Dat de kerken de dialoog veel serieuzer zouden moeten nemen staat buiten kijf, en dat zouden ze inderdaad van Verkuyl kunnen leren. Maar kunnen we vandaag inhoudelijk nog van Verkuyl leren? De synode van de Protestantse Kerk in Nederland heeft in feite kort geleden de dialoog met moslims voor jaren in de koelkast gezet: Op vrijdag 12 november 2010 behandelde deze kerk een nota waarin de verhouding tussen christenen en moslims het thema is.
Het theologisch gedeelte van de nota is conservatief en defensief. De kerk had zijn eigen deskundigen niet of nauwelijks geraadpleegd maar alle last op de schouder van één auteur gelegd. Zuinig werd gezegd: God heeft met alle religies wel iets te maken, dus ook met de islam… Dat men Mohammed niet als de ultieme profeet erkennen wil, is te begrijpen, maar de kerk kan hem toch wel een profeet zoals Amos noemen? Bidden met moslims kan natuurlijk niet volgens de nota, en zo gaat het maar door. In feite keurig in de lijn van Verkuyl! Want die schreef in zijn boek ‘Met moslims in gesprek over het evangelie’ uit 1985:
De islam als ideologie zal een steeds grotere rol gaan spelen, zie p. 8, en als je die lijn doortrekt ben je bij Wilders die de islam niet erkent als godsdienst. Verkuyl geeft direct aan dat hij dit boek schrijft omdat voor zijn gevoel het getuigenis van het evangelie aan moslims onthouden wordt, p. 10. In het derde hoofdstuk van dit boek handelt hij over de openbaring van God. In de islam treffen we een ‘openbaringsbegrip waarin het gaat om een letterlijk dictaat, waarbij de ontvanger slechts fungeert als… ‘recorder’… terwijl de openbaring in de Bijbel een relationeel karakter draagt’, zie bijv. p. 36. Letten we op de dogmatiek dan vindt de islam dat ‘Gods eigenschappen niet samenvallen met zijn wezen en dat Gods wezen eigenlijk onkenbaar is’, dit in tegenstelling tot de bijbel waar wezen en eigenschappen van God samenvallen: God heeft niet alleen lief, Hij is liefde, p. 40. Hoewel Allah 99 namen heeft, ontbreekt de Vader-naam, p. 41, vergelijk p. 49 waar gezegd wordt dat in de islam God ten diepste onkenbaar en ontoegankelijk is. In de islam wordt de radicaliteit van de zonde ontkend en eveneens de onmogelijkheid van zelfverlossing, p. 47. De islamitische nadruk op de eenheid van God mist de warmte en diepte van de God als Bondgenoot van Israël en de diepte van de Apostolische zegenbede: de genade van Christus, de liefde van God en de gemeenschap van de Geest, p. 49. Gods almacht overschaduwt zijn barmhartigheid: ‘Niemand kan echter zeker zijn van deze barmhartigheid omdat de belijdenis en beleving ervan geheel wordt overschaduwd door de almacht Gods’, p. 50-51. De vraag van Paulus, hoe wij buiten de wet om gerechtvaardigd kunnen worden door God, komt in de koran nergens aan de orde p. 51. In de Godsconcepties zijn zeer diepe verschillen; daarom is het misleidend om te spreken van “monotheïstische concepties” p. 52. In de koran wordt de mens niet getekend als gevallen schepsel, er is geen collectieve menselijke schuld en geen gezamenlijke rebellie tegen God p. 53. Zo kan ik nog een poosje doorgaan. Welke moslim wil op deze basis van Verkuyl zelfs maar aan een dialoog beginnen? Kan Stiemer dit allemaal voor zijn rekening nemen? Ik lees nergens dat hij van zulke uitlatingen afstand neemt. Mijn conclusie is helder: Ondanks alle verdiensten en de grootheid van Verkuyl kan hij ons in 2012 op het gebied van de dialoog met moslims niet meer tot gids dienen.
Het boek is keurig uitgegeven en ik vond weinig drukfouten. Storend is dat op p. 19 noot 27 mist.
*Ruud Stiemer, Johannes Verkuyl (1908-2001): een leven lang zending en dialoog, (Zoetermeer: Boekencentrum, 2012), 242p., € 22,50.